De iconische Kielparktorens werden ontworpen door Jos Smolderen (1889-1973), bekend van de wereldtentoonstelling in Antwerpen 1930 en de Boerentoren. De sociale woonwijk in het Kielpark 1959-1967 is opgenomen in de Inventaris Onroerend Erfgoed, waardoor behoud van de 3 torens met elk 96 appartementen voorop staat. Met hun Y-vormig grondplan, de gevels in imitatie kwartsietsteen, art-deco elementen, de buitenkolommen in gebouchardeerd beton en de binnenkolommen bekleed met glasmozaiek, het gelijkvloers met geëmailleerde tegels en jura natuursteen verlenen ze de wijk een zekere standing en een gewaardeerde leefomgeving.
Woonhaven Antwerpen organiseerde in 2014 een ontwerpwedstrijd voor de renovatie van de drie torens om ze – met respect voor de hoge architecturale waarde – conform de normen van brandveiligheid, EPB, toegankelijkheid enz. te maken. Het belangrijkste probleem was dat er slechts één – niet gecompartimenteerd – trappenhuis was, waar er twee verplicht zijn. De niet geïsoleerde gevels vertoonden tekenen van betonrot en de veel te kleine liften waren niet toegankelijk voor rolstoelgebruikers. De uitdaging was om binnen het bestaande volume een tweede trappenhuis toe te voegen, mits behoud van de bestaande mooie granitotrap in een vide van kelder tot dak. Bovendien moesten er nieuwe gevels geconstrueerd worden die energetisch beter presteren dan wat de EPB-normen opleggen en die er exact hetzelfde zouden uitzien. Voor elk van deze uitdagingen vonden we een haalbare oplossing (mits opoffering van 24 appartementen per toren) en de wedstrijd was gewonnen.
Tijdens de ontmanteling van toren 1 moesten we vaststellen dat het volledige betonskelet in zodanig slechte staat was dat behoud zeer precair werd. Ondanks het feit dat de torens er nog heel gezond uitzagen, bleek dat de acht bovenste verdiepingen recht gehouden werden door de dunne gevelpanelen in schokbeton en het invulmetselwerk in snelbouwsteen. Na zeer grondig onderzoek van de structuur en studie van mogelijke hersteloplossingen bleek dat volledige afbraak en wederopbouw van de structuur nog niet de helft zou kosten van de herstelmaatregelen aan de bestaande structuur. Na een jaar waren alle partijen (WHA, VMSW, Stad, Erfgoed) ervan overtuigd de torens te vervangen door nieuwbouw.
Willemen, de aannemer voor de renovatie, werd aan boord gehouden om gigantische schadevergoedingen omwille van het stilleggen van de werf te voorkomen. De bouwfirma maakte na goedkeuring van het voorontwerp deel uit van het bouwteam voor de vervangingsbouw. Daardoor werden alle materialen en uitvoeringstechnieken in nauwe samenspraak met de aannemer vastgelegd en was het nieuwe project binnen het jaar klaar om de werf opnieuw op te starten.
Door de nieuwbouw konden we erin slagen zeer dicht bij de architectuur van Jos Smolderen te blijven, tegelijkertijd terug het oorspronkelijke aantal woningen te realiseren en toch te voldoen aan alle eisen die werden opgelegd door de Antwerpse brandweer, de Antwerpse Bouwcode, de oppervlaktenormen en de richtlijnen voor bemeubelbaarheid van de VMSW, het toegankelijkheidsdecreet, EBP, akoestiek enzovoort.
Architecturale kwaliteit
Door over te stappen naar nieuwbouw ontstond de mogelijkheid om hier een nieuwe architectuur te realiseren. Om een snelle doorstart van de werken te kunnen maken en een langdurige discussie tussen stedenbouwkundige diensten, beleidsmakers en bezorgde bewoners te vermijden werd besloten de torens met hetzelfde volume en dezelfde ‘look and feel’, zoals de Antwerpse bouwmeester het verwoordde, op te trekken.
Eerst werd een meer hedendaagse architectuurtaal verkend, met een hertaling van de raamkaders en een asymmetrische inplanting van de ramen, maar telkens kwamen we tot de vaststelling dat het originele architecturale concept het beste was. De torens staan immers in een ruimer architecturaal ensemble met dezelfde materialisatie en vormentaal.
Met nieuwbouw konden we zelfs dichter bij het origineel komen dan met renovatie en alle bestaande architecturale kwaliteiten evoceren zonder ze te kopiëren.
De gevels zien er quasi identiek uit, mits kleine verschillen. De terrassen aan de binnenhoeken vielen weg omdat dit de optimale locatie voor de vluchttrappen was. We verkozen een verticale raamstrook om de vleugels te verzelfstandigen en om het uitzicht op het mooie stadslandschap maximaal te openen. De claustra’s werden niet hernomen omdat de duiven voor teveel overlast zorgden. Er wordt aan herinnerd door reliëfpanelen tussen de ramen. Ze verlenen de klassieke, symmetrische gevels een zekere speelsheid. De grondplannen werden zodanig geoptimaliseerd dat er terug 96 appartementen zijn binnen de oorspronkelijke enveloppe. Zowel de toegangsbordessen naar de appartementen als de ruime vluchttrappen genieten van overvloedig daglicht en uitzicht op het omringende park en de Antwerpse skyline. De appartementen hebben een optimale organisatie en een groot gevoel van ruimtelijkheid ondanks een minimale maatvoering. De oorspronkelijke materialiteit van de vloeren (granito, linoleum), wandbekleding (murano glasmozaïek, jura natuursteen) en schrijnwerk (geanodiseerd aluminium en hout) werd behouden en straalt luxe uit zonder grote meerkost. De transparantie van de sokkel werd nog versterkt.
Duurzaamheid
Tijdens de wedstrijd stelden we – onder impuls van Daidalos-Peutz – het doel om de buitenschil tot op passief niveau te isoleren. Met dit doel voor ogen ontwikkelden we voor de gevels twee alternatieven: GRC-panelen op een houtskelet met 24 cm minerale wol (dit werd gekozen voor de renovatie) of sandwichpanelen met 16 cm PIR in prefabbeton, waarbij carboonbewapening tussen de betonschalen de koudebrugwerking ongedaan maakt. Deze oplossing werd weerhouden voor de nieuwbouw, waarbij de gevels dragend zijn. Alle appartementen halen E30 of minder. De gevelpanelen zijn 3m hoog, 13m lang en wegen 18 ton.
Door over te gaan naar een prefabricatiesysteem slaagden we er in om elke twee weken een verdieping in gesloten ruwbouw op te trekken. De ramen werden immers in het atelier reeds in de gevelpanelen geïntegreerd.
Fossiele brandstoffen worden volledig geweerd uit het project, wat bij de renovatie niet haalbaar was door plaatsgebrek. De klassieke gasgestookte installatie is vervangen door lucht-water warmtepompen. Op het dak werden de betonnen luifels, waaronder destijds het wasgoed gedroogd kon worden, vervangen door een staalconstructie die de PV-panelen dragen om een deel van de elektriciteitsbehoefte te dekken. In de kelder is er een technisch lokaal voorzien om de torens in de toekomst te kunnen aansluiten op het warmtenet dat de Stad Antwerpen in planning heeft, waardoor de elektriciteitsbehoefte een deel kan verminderen. In geval van panne is het steeds mogelijk om een mobiele stookplaats hier tijdelijk op aan te sluiten.
De ventilatiegroepen recupereren 85% van de warmte en worden aangestuurd door CO2 sensoren.
Overvloedige aanwezigheid van asbest, verregaande slijtage van de binneninrichting en de noodzaak tot volledige sloop maakten circulair hergebruik van materialen niet haalbaar. Toch werd er gekozen om zoveel mogelijk natuurlijke materialen (natuursteen, hout) toe te passen en kunststoffen (PVC e.d.) te vermijden. Het geeft het gebouw een tijdloze en warme uitstraling.
Gebruik
We bespraken onze voorstellen met een groep bewoners van de wijk. We leerden dat ze zeer tevreden waren over de leefomstandigheden in de torens. Sommigen woonden er al als kind van bij de oprichting van het project en kwamen er terug wonen nadat ze gehuwd waren.
Toch hadden ze problemen met het oorspronkelijk plan, waarbij de slaapkamers op de kop van elke vleugel gesitueerd waren en daardoor de enige toegang waren tot het terras. De directe relatie met de woonkamer was voor velen ook een nadeel omdat men voor toiletbezoek doorheen de woonkamer moest. Zij hadden een duidelijke voorkeur om de woonkamers op de kop te situeren waardoor deze ramen krijgen aan het terras en tevens in een zijgevel en kunnen daardoor langer van de zon genieten. Zij waren blij dat de aanpassingen, die wij voorstelden aan het grondplan, aan deze verzuchting tegemoet kwamen. De ruime bordessen aan de liften en de toegangsdeuren werden zeer gewaardeerd en vaak voorzien van grote kamerplanten. De open trap, van kelder tot het dak zorgde dan weer voor lawaaioverlast. Ten slotte betreurden ze dat de gemeenschappelijke lokalen op het gelijkvloers niet gebruikt konden worden en ze wensten toch een mooi lokaal, met sanitair en keuken om er allerlei activiteiten te organiseren.
De appartementen werden volledig herdacht in functie van de hedendaagse wooncultuur: kleine, maar goed bemeubelbare slaapkamers, een ruime inkomhal met daglichttoetreding via de glazen deuren naar de woonkamer en voldoende grote woonkamers en buitenterrassen. Alle schachten zijn toegankelijk vanaf het gemeenschappelijk bordes en de toiletten sluiten er onmiddellijk bij aan om het risico op verstoppingen te verminderen. De appartementen zijn voorzien van ruime bergingen en badkamers zodat het problematisch gebruik van gemeenschappelijke kelderbergingen vermeden wordt.
Het project voldoet volledig aan het toegankelijkheidsdecreet. De liften zijn voldoende groot om een brancard te vervoeren. Woonhaven koos ervoor om in dit project geen specifiek aangepaste woningen op te nemen, omdat deze in ruime mate aanwezig zijn in de nabijgelegen Silvertoptorens, met dienstencentrum en 24/7 assistentie.
Het concept van de dubbelhoge sokkel, de royale inkomhal met beglazing van vloer tot plafond werd behouden en versterkt door de metselwerkstroken in de gevel te vervangen door glas. Daardoor wordt de sokkel maximaal transparant en is er een goede sociale controle mogelijk. De zuid gerichte vleugel is goed zichtbaar vanaf de straat, waardoor gemeenschappelijke activiteiten de sokkel kunnen verlevendigen. Het gemeenschapslokaal beschikt over een keukentje en een rolstoeltoegankelijk toilet. De noordwest gerichte vleugel daarentegen is goed bereikbaar vanuit het park en geeft ruimte aan een stalling voor elektrische fietsen, bakfietsen en gemotoriseerde rolstoelen voor personen met een verminderde mobiliteit.
In de kelder is er maximaal ruimte voor fietsenstallingen, waardoor elke bewoner plaats heeft voor één fiets.
Twee hellingbanen onder een luifel zorgen voor een comfortabele en beveiligde toegang naar de fietsenstalling, dicht bij de hoofdinkom. De luifel vermindert ook het risico op ongewenste windeffecten in de inkomzone volgens de windstudie opgemaakt door Daidalos-Peutz.
